استفاده از آفتكش ها در امر مبارزه با آفات در باغهاي پسته (بويژه در مبارزه با پسيل معمولي پسته بعنوان آفت كليدي و درجه يك پسته)، از دهه 1340 شروع شده است. بطوريکه تا به حال در حدود 80 نوع ماده حشره كش بطور رسمي روي آفات مهم پسته آزمايش شده و سموم موثر بر روي آفات هدف به ثبت رسيده است. هر چند کنترل آفات با استفاده از آفت کشها، سودمند و در مواردی ضروري است اما بي توجهي و افراط در مصرف بي رويه آفت کشها مي تواند باعث ايجاد اثرات مخرب زيست محيطي، انواع بيماري ها و مرگ ناشي از تماس مستقيم و غير مستقيم انسان با آفت کشها گردد
افزایش سطح زير کشت پسته در كشور در سالهاي اخير و همچنين بالا بودن تقاضاي مصرف انواع آفتکشها در مناطق پسته کاري کشور و بويژه استان کرمان باعث شده است تا اين استان به بازار بسيار پررونقي براي انواع سموم شيميايي تبديل گردد. سموم با تأثير کشنده خود بر روي دشمنان طبيعي (آفات که نسبت به آفات در مقابل سموم شيميايي حساستر و ضعيفتر هستند) و متقابلاً تأثير بسيار کمتر بر روي آفات هدف، زمينه را براي طغياني تر شدن آفات در غياب دشمنان طبيعي آنها فراهم مي نمايد، تا جائي که امروزه کنترل بعضي از آفات کشاورزي به دليل كاهش جمعيت حشرات مفيد و دشمنان طبيعي آفات و همچنين بروز پديده مقاومت به آفتکش ها بسيار مشکل و حتي در مواردي غير ممکن شده است. در اين نوشتار سعي شده است تا به تعدادي از عوامل و دلايل مصرف بي رويه آفتكشها در باغهاي پسته اشاره شود، اميد است كه مورد استفاده كارشناسان و باغداران صنعت پسته كشور قرار گرفته و سهم اندكي در زمينه كاهش تعداد دفعات سمپاشي و آلودگي هاي زيست محيطي ناشي از مصرف سموم شيميايي داشته باشد.
  - تقليد از ساير باغداران
عده اي از باغداران (بويژه خرده مالكين) به دليل همجواري باغ آنها با باغهاي ديگر و به ويژه باغهاي متعلق به مالكين عمده هر منطقه، با مشاهده عمليات سمپاشي در باغهاي آنها اقدام به سمپاشي باغهاي خود با سموم مورد استفاده توسط اين باغداران مي نمايند. در صورتيكه ممكن است آفت فعال در باغهاي مجاور و يا مالكين عمده منطقه، در باغهاي آنها وجود نداشته باشد. همچنين ممکن است با توجه به مديريت باغ و عواملي مانند رقم پسته و سن درختان، دور و ميزان آب آبياري، بافت خاك و وضعيت كوددهي باغ، مرحله زندگي حشره آفت و يا جمعيت آن در وضعيتي باشد كه در آن زمان نياز به سمپاشي نباشد.
  - سمپاشي در گل
عده اي از باغداران هر ساله در مرحله گل دهي درختان پسته، بدون توجه به وجود آفت خاصي اقدام به سمپاشي نموده و دليل آن را نيز كسب نتايج مطلوب در سالهاي قبل عنوان مي نمايند. لازم به ذكر است که در سالهاي قبل به دليل وجود بعضي از آفات خسارتزا نظير شيوع زنجره پسته (شيره تر (Idiocerus staliدر باغهاي پسته، باغداران خسارت زيادي از اين آفت متحمل مي شدند بطوريكه در گذشته به درخت پسته لقب "درخت حسرت" داده شده بود و اتفاقاً زمان مبارزه با اين آفت نيز در مرحله پورگي آن (كه تقريباً مصادف با گلدهي درختان پسته است) و با استفاده از حشره كش فوزالون (زولون) مي باشد. همچنین شروع فعاليت سنك هاي پسته نیز از مرحله شروع تشكيل ميوه هاي پسته مي باشد. به همين دليل باغداران هر ساله در مرحله گل دهي با استفاده از حشره كش هاي زولون و يا اتيون اقدام به سمپاشي باغها مي نمايند. ذكر اين نكته نيز لازم است كه سموم فسفره نظير فوزالون، اتيون و ديازينون و غيره و همچنين سموم كلره (سيكلودين) نظير آندوسولفان كه در گذشته به كرات در باغهاي پسته مصرف مي شده اند بدليل كيفيت بالا در سالهاي گذشته، داراي دوام و طول مدت تاثير نسبتاً زيادي (10 تا 15 روز) بودند لذا در صورت استفاده در زمان گلدهي تا مرحله تشكيل ميوه و اصطلاحاً ارزنو شدن ميوه پسته نيز قادر به كنترل درصدي از آفات (كه در آن مرحله فعال مي شدند) نيز بودند. اما درسالهاي اخير جمعيت اين آفت در تعداد زيادي از باغها كم بوده و يا در حد خسارت اقتصادي نیست. همچنين در صورتيكه در يك سال جمعيت آفت بالا باشد و بر عليه آن مبارزه شيميائي انجام گردد، در سال بعد و حتي در مواردي تا چند سال بعد نيز جمعيت آن به حد مبارزه شيميائي نخواهد رسيد. بنابر اين توصيه مي گردد در صورت وجود آفاتي نظير سنكها، زنجره و ساير آفات مهم پسته، از جمعيت آفات در باغهاي پسته نمونه برداري لازم انجام گردد و در صورت وجود آفت، سمپاشي تا مشاهده حد جمعيت قابل سمپاشي در باغ به تاخير بيفتد تا علاوه بر تاثير بيشتر بر روي آفات از تكرار سمپاشي ها در باغ نيز جلوگيري بعمل آيد. لذا سمپاشي در مرحله گل دهي فقط در صورت مشاهده جمعيت خسارت زاي آفت، منطقي و قابل قبول مي باشد.
- عدم رعايت زمان دقيق مبارزه با آفات
آفت كشها با توجه به خواص و نحوه تاثير آنها در مراحل خاصي از زندگي آفات موثر مي باشند. بطور مثال سموم مورد استفاده بر عليه پسيل پسته با توجه به خواص آنها، عمدتاً در مراحل مختلف پورگي پسيل (شكل 1) موثر مي باشند و يا در مبارزه با شپشك هاي سپردار، مناسبترين زمان سمپاشي در مراحلي است كه حداقل 50 درصد پوره ها از زير سپر مادري خارج مي شوند، كه اين مرحله در مناطق مختلف با توجه به شرايط آب و هوائي متفاوت بوده و با بررسي كارشناسي زمان دقيق آن مشخص مي گردد. لذا لازم است باغداران در انجام عمليات سمپاشي به مرحله حساس زندگي آفات توجه نموده و زمان مناسب سمپاشي را رعايت نمايند زيرا اگر سم پاشي در زمان مناسب و مراحل حساس آفت به آفتكش انجام شود چون کنترل آفت بازدهي بهتري دارد نياز به سم پاشي کمتري خواهد شد و کم شدن تعداد دفعات سمپاشي ها يکي از برآيندهاي زمان مناسب سم پاشي است
- عدم توجه به جمعيت خسارت زا و رعايت آستانه زيان اقتصادي آفات
عده اي از باغداران بدون توجه به جمعيت و آستانه زيان اقتصادي آفات و تنها با مشاهده جمعيت كمي از آفات اقدام به سمپاشي مي نمايند. آستانه زيان اقتصادي آفات بويژه براي آفات چند نسلي نظير پسيل معمولي پسته Agonoscena pistaciae در طول فصل رشد درختان متفاوت بوده و متناسب با حساسيت درخت پسته نسبت به خسارت آفت، افزايش و يا كاهش مي يابد.
كمبود متخصصين گياهپزشكي و ضعف ترويج و انتقال يافته هاي علمي به باغداران
تعداد متخصصين مبارزه با آفات و بيماريهاي گياهي در سالهاي گذشته اندك و منحصر به مناطق خاصي بود تعداد مروجين كشاورزي نيز كم و آموزشهاي لازم و كافي جهت ارائه و انتقال اطلاعات به باغداران را نديده بودند. قابل توجه است كه اين مشكل در سالهاي اخير بدليل جذب و آموزش نيروها تا حدودي كمتر شده است.
-اثرات بعضي ازآفت كش ها بر جمعيت آ‏فات غير هدف
بررسي ها نشان داده است كه مصرف حشره كشهائي نظير تيوديكارپ (لاروين) و فنيتيون (لبايسيد) در باغهاي پسته بر عليه پروانه چوبخوار پسته و سن هاي سبز و قرمز زيان آور پسته، سبب افزايش جمعيت آفاتي نظير پسيل معمولي پسته، شپشك هاي واوي وتنه اي پسته و كنه هاي پسته از طريق تحريك تخمدان و افزايش ميزان باروري و تخم ريزي آنها مي گردد (هاشمي راد، 1373). لذا توصيه مي شود در صورت نياز به مبارزه شيميائي بر عليه پروانه چوبخوار پسته، از ساير سموم موثر بر روي اين آفت استفاده گردد و در صورت نياز به استفاده از حشره كش لاروين اين سم با يكي از سموم پسيل كش نظير ميتاك مخلوط گردد و يا در اولين فرصت با مصرف يكي از سموم موثر بر روي پسيل معمولي پسته از طغيان آفت جلوگيري بعمل آيد. لازم به ذكر است که بطور متوسط 45 درصد جمعيت پروانه چوبخوار به ويژه در مرحله شفيرگي (شكل2) توسط چند گونه زنبور پارازيتوئيد بويژه زنبور پارازيتوييد Chelonus kermakiae كنترل مي گردد و نرخ پارازيتيسم طبيعي آفت در تمام مناطق پسته كاري كشور قابل توجه است. مضافاً اينکه در حدود 8 درصد از جمعيت آفت بطور طبيعي مرگ و مير دارد (Mehrnejad, 2002). همچنين براي مبارزه بر عليه سن هاي زيان آور پسته نيز بجاي حشره كش فنيتيون (لبايسيد)، حشره كش فنيتروتيون (سوميتيون) به نسبت 1.5 تا 2 در هزار كه تا حدودي بر روي جمعيت پسيل معمولي پسته نيز مؤثر مي باشد، توصيه مي گردد.
- استفاده ازحشره كشهاي با طيف وسيع حشره كشي
اصطلاحاً در امر حفاظت گياهان سلاح سم بايد بعنوان يك دشنه بكار برده شود نه بعنوان يك داس درو كننده (افشاري، 1371). حشره كشهاي گروه پيرتروئيدي نظير آمبوش، دسيس، فن والريت و غيره داراي طيف وسيع حشره كشي بوده و بر روي گروه هاي مختلف حشرات اعم از حشرات آفت و دشمنان طبيعي آنها تاثير شديد و ضربه اي مي گذارند. استفاده از اين گونه سموم در باغهاي پسته علاوه بر از بين بردن گروه هاي مختلف آفات، سبب نابودي تعداد زيادي از دشمنان طبيعي نيز مي شوند كه اين مسئله مي تواند در سالهاي بعد سبب طغيان آفات گردد. لذا توصيه مي شود حشره كشهاي مذكور در صورت ضرورت و تنها در موارد خاص و بنابه توصيه كارشناسان مراكز ذيصلاح مصرف شوند.
- عدم شناخت دشمنان طبيعي و نقش ارزنده آنها در كنترل و كاهش جمعيت آفات
بسياري از سموم شيميائي مانند شمشير دو لبه عمل نموده و دوست و دشمن (موجودات مفيد و مضر) را با هم از بين مي برد. در طبيعت، تعداد متنوع و زيادي از جانوران مفيد و دشمنان طبيعي آفات فعاليت مي نمايند كه تاثير بسزائي در حفظ تعادل طبيعي و كنترل آفات دارند. بطوريكه پسيل معمولي پسته كه آفت كليدي و درجه يك پسته در كليه مناطق پسته كاري كشور محسوب مي گردد، داراي دشمنان طبيعي متعددي از انواع زنبورهاي پارازيتوييد (نظير زنبور پسيلافاگوسPsyllaephagus pistaciae مهمترين پارازيتوئيد اوليه پسيل پسته) (شكل 4)، انواع كفشدوزكها، بالتوري ها، سنك هاي شكاري، كنه هاي شكارگر و عنكبوتها مي باشد (مهرنژاد، 1381). سمپاشي هاي بي رويه موجب نابودي و از بين رفتن اين موجودات مفيد كه متاسفانه در مقابل سموم شيميايي ضعيفتر و حساستر نسبت به آفات هستند، شده و سبب بر هم خوردن تعادل طبيعي و در نتيجه طغيان اينگونه آفات مي گردند.
باغهاي رها شده و عدم مبارزه همگاني در يك منطقه
در بعضي از مناطق پسته كاري، تعدادي از باغها به دلايل مختلف نظير كم آبي و يا بي توجهي باغداران رها گرديده و بخوبي سرپرستي و مراقبت نمي شوند. اينگونه باغها مي توانند كانون زندگي بسياري از آفات مهم و خسارتزاي پسته مانند سوسك سرشاخه خوار پسته Rey Hylesinus vestitus شده و سبب آلودگي باغهاي مجاور نيز بشوند (هاشمي راد و فريور مهين، 1387) (شكل 5). همچنين در يك منطقه يا واحد كشاورزي به دليل تعدد صاحبان ملك، سمپاشي هاي ضروري بطور همزمان انجام نمي گردد، اينگونه باغها نيز مي توانند بعنوان مناطق آلوده، باغهاي مجاور را آلوده نمايند. لذا توصيه مي گردد درختان باغهاي رها شده كه فاقد بازدهي اقتصادي مي باشند، در صورت عدم امكان احياء، ريشه كن شده و امر مبارزه با آفات در يك منطقه يا واحد كشاورزي تحت مديريت واحد قرار داده شود.
محدوديت زماني مبارزه با آفات با توجه به بيولوژي و همپوشاني مراحل مختلف زندگي آفات
با توجه به سطح وسيع باغهاي تعدادي از باغداران (به ويژه مالكين عمده) و كوتاه بودن دوره زندگي مراحل حساس آفات بويژه پسيل معمولي پسته كه بيشترين حجم و تعداد دفعات سمپاشي در باغهاي پسته بر عليه اين آفت انجام مي گردد و همچنين نوع سمپاش هاي مورد استفاده در باغهاي پسته كه عمدتاً از نوع لانس دار مي باشند، باغداران قادر نيستند تا در زمان مناسب مساحت مورد نظر را سمپاشي نمايند كه اين مسئله باعث تاًخير در عمليات سمپاشي و عدم تاثير مناسب سموم مي گردد. در اينگونه موارد لازم است باغداران با افزايش تعداد دستگاهاي سمپاش و يا در صورت امكان با استفاده از سمپاش هاي با سرعت عمل بيشتر نظير سمپاشهاي توربين دار (جت) زمان سمپاشي را كوتاه نموده و در زمان مورد نظر باغها را سمپاشي نمايند. لازم به ذكر است که طول دوره پورگي پسيل معمولي پسته در نسل اول در حدود 45 روز و در نسلهاي بعدي به 15 تا 20 روز كاهش مي يابد. با توجه به اينكه سمپاشي بايد بر عليه پوره هاي سنين پايين آفت و عمدتا پوره هاي سنين 1 تا 3 انجام گردد، لذا باغداران پسته براي مبارزه و كنترل آفت در طي نسلهاي 2 تا 4 كه مهمترين نسلهاي آفت از نظر ايجاد خسارت محسوب مي گردند، تنها 5 تا 7 روز وقت دارند.
- عدم رعايت مقدار توصيه شده (دز مصرفي) سموم
عده اي از باغداران مقدار مصرف توصيه شده سموم را رعايت نكرده و بيشتر يا كمتر از حد مجاز استفاده مي نمايند كه اين مسئله نيز مي تواند باعث عدم كنترل مناسب آفت شده و بدليل زنده ماندن افراد مقاومتر، سبب بروز سريعتر پديده مقاومت نسبت به سموم شده و همچنين سبب افزايش تعداد دفعات سمپاشي در باغ مي گردد. در اين مورد توصيه مي گردد باغداران محترم مقدار مصرف توصيه شده توسط كارشناسان و يا نوشته شده بر روي ظرف و يا بروشور همراه سموم را به دقت مطالعه و دوز توصيه شده را دقيقاً رعايت نمايند.
-عدم ارتباط و مشورت به موقع باغداران با كارشناسان مراكز ذيصلاح
عده اي از باغداران در برخورد با آفات و بويژه آفاتي كه براي آنها ناشناخته است و يا شناخت كافي از بيولوژي آنها ندارند، اقدام به سمپاشي بنا به توصيه افراد فاقد صلاحيت و يا با استفاده از يكي از سموم موجود در انبار خود مي نمايند. اين گونه سمپاشي ها ممكن است تاثير مناسب بر روي آفت مشاهده شده را نداشته باشد و بطور كافي آنرا كنترل ننمايد. در اينگونه موارد لازم است باغداران، نمونه آفت و يا خسارت مشاهده شده را نزد كارشناسان مراكز ذيصلاح برده و در مورد زمان مبارزه و نوع سموم موثر با آنان مشورت نمايد.
- كيفيت نامطلوب برخي از سموم توليد داخل و يا وارداتي از خارج
در سالهاي اخير مشاهده شده است كه متاسفانه تعدادي از سموم شيميايي فرموله شده در داخل كشور و يا سمومي كه از كشورهاي فرموله كننده بويژه چين و هند (بغير از كشور سازنده اصلي سم) وارد كشور شده اند فاقد كيفيت لازم بوده و در موارد بسياري تأثير كافي بر روي آفت هدف را نداشته اند.
-تطبيق نامناسب زمان مصرف و سموم مورد استفاده بر روي ساير محصولات در مورد آ‏فات تقريباً مشابه
عده اي از باغداران از سموم مورد مصرف بر روي ساير محصولات كشاورزي (در مورد آفات تقريباً مشابه نظير شپشكها) استفاده مي نمايند كه اينگونه الگوبرداري ها به دليل تفاوت در نوع آفت و شرايط اقليمي و آب و هوائي و منحصر بفرد بودن تعداد زيادي از آفات پسته و زمان خاص فعالیت آنها با توجه به عوامل اقليمي و آب و هوايي، سبب مي گردد تا سموم مورد استفاده در مرحله حساس زندگي آفت مصرف نشده و ميزان تلفات وارده به آفت بسيار كم باشد لذا اينگونه سمپاشي ها نيز جايز نمي باشند.
سمپاشي در شب
سمپاشي در شب داراي مزايا و محاسن زيادي است كه سبب مي گردد كنترل آفات بويژه پسيل معمولي پسته بهتر انجام بگيرد. كاهش وزش باد و هواي خنك شبانه و طول مدت اين هواي خنك در فصول بهار و تابستان سبب كاهش شديد تبخير قطرات سموم نسبت به روز مي گردد. مشاهدات و بررسي ها نشان داده است كه در روز، قطرات محلول سمي در حدود 20 ثانيه بر روي درختان ماندگاري دارد، اين در حالي است که در شب، اين زمان به بيش از 20 دقيقه افزايش مي يابد. نکته دوم آن است که در شب حشرات آفت بغير از آفات شب فعال تحرک كمتري دارند و تقريباً ساکن هستند و اين امر مي تواند سبب افزايش قابل توجه اثر سمپاشي در شب گردد. همچنين اثرات زيست محيطي و خطرات سمپاشي براي افراد و شهروندان در شب کمتر است. تنها عيب سمپاشي در شب كاهش ديد كارگران سمپاش
مي باشد كه اين نكته در سمپاشهاي توربين دار يا اتومايزر كه در اصطلاح محلي به آن "خودپاش يا جت" مي گويند، بدليل عدم نياز به كارگر سمپاش منتفي خواهد بود.
معايب سمپاش هاي اجاره اي
بطور متوسط هر 20 هكتار باغ پسته نياز به يك دستگاه سمپاش اختصاصي دارد تا بتوان در مدت تعيين شده مناسب اقدام به كنترل آفت بويژه پسيل پسته در باغهاي پسته نمود. باغداران پسته و بويژه خرده مالكين به دليل ضعف بنيه مالي و كم بودن مساحت مالكيتشان، در زمان آلودگي باغ اقدام به اجاره كردن سمپاش مي نمايند. متاسفانه اكثر سمپاش هاي اجاره اي بدليل محلولپاشي كودهاي مايع، انواع حشره كش ها و حتي علفكشها، علاوه بر خطر پاشيده شدن مواد ناخواسته نظير علفكشهای خطرناك، نازل هاي آنها در اكثر موارد دچار خوردگي شديد بوده و قطر سوراخ خروجي آنها گشادتر از حد استاندارد مي باشد. با توجه به اينكه قطر قطرات سم براي حشره كش ها در محيط باغ بايد بين 200 تا 400 ميكرون باشد و گشادتر شدن سوراخ نازل يا افشانك مي تواند باعث خروج قطرات با قطر درشتر شده و قطرات سم بدليل سنگيني بر روي زمين ريخته شوند (اصطلاحاً شره کند) و پوشش مناسب را بر روي برگها ايجاد ننمايند. همچنين با توجه به مطلب ذكر شده در بند 10، طول دوره سمپاشي در ماه هاي گرم سال نبايد بيشتر از 5 تا 7 روز به طول بينجامد كه متاسفانه در اكثر موارد نوبت دهي سمپاشهاي اجاره اي سبب مي گردد تا حتي در مساحت هاي كوچك، باغدار با تاخیر قادر به سمپاشي باغ شود. لذا توصيه مي گردد خرده مالكين نيز به تنهايي و يا بطور اشتراكي با همسايه هاي خود اقدام به خريد سمپاش اختصاصي نمايند.

tir final final 92-1

3
-همزن يا مخلوط كن تانكرهاي سمپاش
تانكرهاي سمپاشي مورد استفاده در باغهاي پسته عموما فاقد همزن يا مخلوط كن جداگانه براي اختلاط كامل سموم و مواد افزودني همراه نظير روغن ها، كودهاي مايع و يا ساير مواد افزودني مي باشند. باغداران پسته ابتدا تانكر سمپاش را تقريبا پر نموده و سپس مقدار سم و مواد افزودني مورد نظر را داخل آن مي ريزند و براي اختلاط مواد فوق نيز برگردان تانكر سمپاش را در داخل تانكر قرار مي دهند و معتقدند كه عمل فوق همراه با حركت سمپاش از محل تهيه مخلوط سمي تا محل سمپاشي و تكانهاي تانكر در مسير فوق مي تواند باعث اختلاط مناسب مخلوط سمي گردد. لازم به ذكر است كه در بسياري از موارد به دليل حلاليت نامناسب سموم و كيفيت نازل روغن هاي ولك توليد داخل، اختلاط مواد فوق بخوبي انجام نشده و اين امر مي تواند تاثير منفي زيادي بر روي كيفيت سمپاشي و كنترل آفت آنها بگذارد. اگر بخواهيم سموم شيميايي را بويژه همراه با روغن هاي مخصوص سمپاشي نظير روغن ولك يا سيترول سمپاشي كنيم لازم است قبل از ريختن در تانكر سمپاش ابتدا در ظرفي جداگانه روغن ولك را در حجمي تقريباً 2 برابر روغن مورد نظر بتدريج ريخته و همزمان خوب بهم بزنيم تا روغن در آب خوب حل گردد. سپس مقدار سم مورد نظر را به آن اضافه كرده و دوباره هم مي زنيم تا مخلوطي همگن تهيه گردد. سپس تانكر سمپاش را تا حدود نصف ظرفيت آن آب ريخته و پس از اضافه كردن مخلوط تهيه شده، حجم باقيمانده تانكر را پر مي كنيم .
منابع:
.1 افشاري، م. 1371 . روشهاي كاربرد افتكش ها، موسسه تحقفيقات افات و بيماريهاي گياهي. 463.
.2 هاشمي راد، ح. (1373). بررسي تاثير حشره كش لاروين بر روي جمعيت پسيل معمولي پسته. گزارش پژوهشي مؤسسه تحقيقات پسته كشور، صفحه 111 تا 133.
 .3 هاشمي راد، ح. و فريور مهين، ح. (1387). سوسك هاي سرشاخه خوار و پوست خوار پسته و روش هاي كنترل آنها. انتشارات مؤسسه تحقيقات پسته كشور، 20 صفحه.
.4 مهرنژاد، م. ر. 1381. پسيل پسته و ساير پسيلهاي مهم ايران. سازمان تحقيقات و آموزش كشاورزي، تهران. 116ص.
5- Mehrnejad, M.R. (2002). The natural parasitism ratio of the pistachio twig borer moth, Kermania pistaciella, in Iran. Acta Horticulturae, 591: .541-544.

حميد هاشمي راد
كارشناس ارشد حشره شناسي كشاورزي